Funkcje realizowane w obrębie jednostek administracyjnych mają swoje odzwierciedlenie w sposobie użytkowania przestrzeni. Skupienie tych samych form użytkowania prowadzi do powstania stref funkcjonalnych (np. mieszkaniowych, usługowych, produkcyjnych, rolniczych, leśnych, przyrodniczych), których rozmieszczenie określa się jako strukturę funkcjonalno-przestrzenną. Nawiązują one do innych układów przestrzennych analizowanych w jednostkach administracyjnych, takich jak struktura morfologiczna, demograficzno-przestrzenna, czy też społeczno-przestrzenna. Prace nad modelowymi rozwiązaniami w zakresie kształtowania ww. struktur przestrzennych (szczególnie miast) stanowią nieodłączny element badań geografów, socjologów i urbanistów w XX i XXI wieku. Nawiązują do nich prace wykształcone w ramach tzw. szkoły chicagowskiej, tj. model pierścieniowy, model sektorowy (klinowy), czy też model wieloośrodkowy. Ich kontynuacją były m.in. neoekologia społeczna, analiza obszarów społecznych, ekologia czynnikowa, czy też badania szkoły kalifornijskiej. W prowadzanych badaniach wielokrotnie podkreśla się, że modelowe rozwiązania z uwagi na różnorodność i dynamikę procesów osadniczych, związanych z rozwojem urbanizacji, przemianami społecznymi, gospodarczymi i politycznymi, a także z uwagi na odmienne uwarunkowania historyczne i kulturowe, są jednak bardzo utrudnione.

Nowe życie modeli struktur funkcjonalno-przestrzennych w Polsce dały regulacje prawne wprowadzane stopniowo do prawodawstwa od 2020 roku, pod hasłem integracji planowania rozwoju. Model stał się obowiązkowym elementem strategii rozwoju na poziomie lokalnym, ponadlokalnym i wojewódzkim, stanowiąc tym samym komponent przestrzenny do tradycyjnych opracowań z zakresu rozwoju społeczno-gospodarczego. W początkowej fazie zmian prawnych brakowało szczegółowych wytycznych dotyczących sporządzania modeli struktur funkcjonalno-przestrzennych. Kolejne zmiany ustaw coraz bardziej precyzują jego zakres, wciąż pozostawiając jednak pewien margines na indywidualną interpretację dla poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego.

Podczas wykładu przedstawione zostaną możliwe sposoby formułowania modelu struktury funkcjonalno-przestrzennej gmin, wynikające z aktualnych regulacji prawnych oraz dorobku naukowego i eksperckiego w tym zakresie. Przedstawione wyniki badań będą bazowały na ekspertyzie dotyczącej zasad tworzenia strategii rozwoju ponadlokalnego, przygotowanej na zlecenie Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej w 2021 roku przez zespół w składzie: prof. dr hab. Paweł Churski, prof. UAM dr hab. Łukasz Mikuła, dr inż. Przemysław Ciesiółka i dr Bartłomiej Kołsut.